Στούς Κολλυβάδες πατέρες χρεωστᾶμε ὅλοι οἱ Ὀρθόδοξοι καί στίς δικές μας ἡμέρες πολλά, καθώς τούς καρπούς τοῦ δύσκολου καί μαρτυρικοῦ ἀγώνα τους, ἀγλαούς καί εὔχυμους, τούς γευόμαστε στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας ἀκόμα. Ἄδικα – καί δέν συμβαίνει μόνο στήν περίπτωση τούτη – καί οἱ πρῶτοι τοῦ πνευματικοῦ ἀγώνα, ἀλλά καί τό κίνημα, οἱ ἀγῶνες καί οἱ περιπέτειες ἐξακολουθοῦν νά εἶναι ἄγνωστοι, κάποτε καί συκοφαντημένοι καί παρεξηγημένοι γιά τούς περισσότερους ἀπό μᾶς. Καί ὅμως ἡ συμβολή τους σέ πολλούς τομεῖς τοῦ νεοελληνικοῦ βίου ὑπῆρξε σημαντική. Ἀκόμα καί τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 προετοίμασαν, ὅπως θά φανεῖ ἀπό τήν ἐκδίπλωση τῆς πολιτείας τους. Συγκροτοῦν ἕνα πολύ σπουδαῖο κεφάλαιο τῆς νεώτερης πνευματικῆς μας Ἱστορίας, μοναδικούς διδασκάλους, ὑπεύθυνους πνευματικούς ἀνθρώπους, πολύγραφους συγγραφεῖς ἔργων, πού πλούτισαν καί στήριξαν τό ὑπόδουλο Γένος, τοῦ χάρισαν αὐτοσυνειδησία καί ἀναπτέρωσαν τό φρόνημά του…

Τό Γένος τῶν Ρωμιῶν βρίσκεται κοντά τριακόσια χρόνια ὑπόδουλο στούς ἀγροίκους Ὀθωμανούς, ὅταν ἀχνά ἐμφανίζεται τό πνευματικό κίνημα τῶν Κολλυβάδων… Τρεῖς αἰῶνες δουλείας σήμαιναν πολλά καί τραγικά καί γιά τά πρόσωπα καί γιά τούς θεσμούς. Ἡ ἀπουσία τοῦ ὀξυγόνου τῆς Ἐλευθερίας εἶχε ταλαιπωρήσει καί κακοποιήσει ὅλους καί ὅλα, εἶχε ὁδηγήσει σέ ἐκτροπές, τυποποιήσεις, φθορά συνειδήσεως…

Ἀκόμη καί ἡ Ἐκκλησία, πού ἦταν ὁ μόνος ὀρθός θεσμός, εἶχε φορτωθεῖ τίς ἀρνητικές ἐπιπτώσεις τῆς δουλείας, εἶχε χάσει πολύ ἀπό τό βάθος της…

Τό κίνημα διέθετε μία πρωτοφανῆ δυναμική καί ἀπό τίς τάξεις του πέρα ἀπό τούς τρεῖς μεγάλους Ἅγ. Μακάριο Νοταρᾶ, Ἅγ. Ἀθανάσιο Πάριο καί Ἅγ. Νικόδημο Ἁγιορείτη, ἀναδείχθηκαν καί πολλές ἄλλες ἀξιόλογες μορφές διδασκάλων τῆς ἐποχῆς, πού εἴτε γνωρίζομε τά ὀνόματά τους, τῶν περισσότερων ὅμως τά ἀγνοοῦμε…

Ἦσαν ὁπαδοί τῆς παραδόσεως, πού τήν ἐποχή αὐτή ἦταν ἰδιαίτερα πολύτιμη γιά τό Γένος, καθώς ἀνακάλυπτε τήν ταυτότητά του καί μέ αὐτή καί γιά αὐτή θά χρειαζόταν νά πολεμήσει, καί ζητοῦσαν τήν ἐπιστροφή σ’ αὐτή, πού χωρίς νά τήν ἔχουν ἀπεμπολήσει ἀσυναίσθητα τήν νόθευαν ἀπό τήν ἀγραμματοσύνη ἢ τήν ἡμιμάθεια μερικοί μοναχοί, ὅπως καί ἀπό τήν ἀνεπαίσθητη ἀλλά πραγματική ἐπίδραση τῆς Δυτικῆς παιδείας, πού συνεχῶς διάβρωνε τήν πρακτική καί τῆς μοναχικῆς ζωῆς.

 Αὐτό ἦταν καί ἡ κύρια ἐπιδίωξη τοῦ πνευματικοῦ αὐτοῦ κινήματος. Χωρίς ἴχνος μισαλλοδοξίας ἔπρεπε οἱ Ρωμιοί νά κρατηθοῦν Ρωμιοί καί μέ τήν ταυτότητα αὐτή νά πολεμήσουν νά ἐπιβιώσουν καί κάποια στιγμή, πού δέν ἦταν καί πολύ μακρινή, νά διεκδικήσουν νά ἀνακτήσουν τήν πολιτική τους ἐλεύθερη ὑπόσταση. Ὁ Διαφωτισμός, Φιλελευθερισμός, Ἀντικληρικαλισμός καί τά παρακολουθήματά τους δέν μποροῦσαν νά εὐδοκιμήσουν στό χῶρο τῆς ὑπόδουλης Ρωμανίας. Εἶναι γεγονός πώς πολλοί λόγιοι μέ ἀγαθές προθέσεις καί γνήσια ἀγάπη πρός τήν πατρίδα ἀφορμήθηκαν νά διαφωτίσουν, νά μπολιάσουν τίς δυτικοευρωπαϊκές ἰδέες στίς ψυχές τῶν ὁμογενῶν τους.

Εἶναι ἀπαράδεκτο νά ὑποπτεύσεις τί θά συνέβαινε, γιατί κάτι τέτοιο δέν συνέβη, ἂν δέν ὑψωνόταν ἰσχυρή ἡ ἀντίδραση τῶν Κολλυβάδων καί ὅσων τούς ἀκολούθησαν στίς προσπάθειές τους… Οὐσιαστικά δέν πολέμησαν ἐναντίον κανενός, ἀγωνίσθηκαν γιά τήν ἐπιστροφή τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας στήν παράδοσή της, γιά τήν πνευματική καί ἠθική ἄνοδο τῶν μοναχῶν καί μέσω αὐτῶν ὅλου τοῦ ὀρθόδοξου λαοῦ τῆς ἐποχῆς τους.

Ὁ δεσμός τῶν πιστῶν μέ τήν Ἐκκλησία στή διαχρονική της διάσταση εἶχε ἀτονήσει γιά πολλούς λόγους, εἶχε τυποποιηθεῖ- ὅπως συμβαίνει καί στίς ἡμέρες μας-, τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ εἶχε παύσει νά ἔχει ἐνεργό παρουσία στή ζωή τῆς κοινωνίας καί στή διαμόρφωση πολλῶν πραγμάτων. Αὐτό πού ἐπιδίωξαν οἱ Κολλυβάδες ἦταν ἀκριβῶς ἡ ἐπανασύνδεση μέ τήν πυκνή συμμετοχή τῶν πιστῶν στά μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας, κυρίως στή Θεία Κοινωνία μετά βεβαίως τήν ἀπαραίτητη προετοιμασία, ἡ αὐστηρή τήρηση τῶν ἀπό τούς αἰῶνες παγιωμένων τύπων τῆς λειτουργικῆς ζωῆς, ὄχι τυπολατρία ἀλλά οὐσιαστική ἐπαναφόρτισή τους μέ τό «μυστικό» τους περιεχόμενο, ἡ μελέτη τῶν ἔργων τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ὥστε νά διατηρεῖται ζωντανός καί ἀδιάρρηκτος ὁ δεσμός μέ τή διαχρονικότητα τῆς Ἐκκλησίας καί νά τήν ἀρδεύει συνεχῶς ἡ σοφία τῶν ἔξοχων μορφῶν της, ἡ ἐμβάθυνση στό πνεῦμα τῆς Ὀρθοδοξίας καί ἡ ἀναπνευμάτωση τῆς Ἐκκλησίας…

Ὅλα αὐτά πλούτισαν τήν πνευματικότητα σημαντικοῦ ἀριθμοῦ πιστῶν, ὕψωσαν τό πνευματικό ἐπίπεδο καί ὅπλισαν τήν Ἐκκλησία νά ἀντεπεξέρχεται στίς ἐπιθέσεις ἐναντίον της ἀπό τίς προσπάθειες προσηλυτισμοῦ…

Τήν ἐποχή αὐτή ὑποστήριζαν καί μάλιστα σοβαροί ἁγιορεῖτες Πατέρες ὅτι ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι ἄξιος νά κοινωνεῖ τό Σῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Χριστοῦ, γιά τοῦτο ἔπρεπε νά προσέρχεται στό Ἅγιον Ποτήριον δυό ἕως τρεῖς φορές τό χρόνο, καί τοῦτο τό ἐφάρμοζαν ἀρκετές ἱερές μονές στό Ἅγιον Ὄρος. Μέ τή διδασκαλία τους οἱ Κολλυβάδες, τή ζωή τους καί μέ εἰδικά συγγράμματα καί οἱ τρεῖς κορυφαῖοι τοῦ κινήματος, ἀλλά καί Οἰκουμενικοί Πατριάρχες, πού ὑποχρεώθηκαν ἀπό τίς προσκλήσεις νά ἐκφράσουν τήν ἄποψή τους γιά τό ζήτημα αὐτό, ἀποφάνθηκαν ὅτι ἡ Θεία Κοινωνία δέν εἶναι θέμα χρόνου, ἀλλά καθαρότητας τῆς συνείδησης, μετάνοιας καί συντριβῆς, ἐγκράτειας, προσευχῆς καί πνευματικῆς ἀγρυπνίας.

Δική τους εἰσήγηση καί καινοτομία ἦταν ἡ ἀπαγγελία τῶν εὐχῶν κατά τήν τέλεση τῆς Θείας Λειτουργίας ἀπό τόν ἱερουργό μεγαλοφώνως, ἡ τέλεση τῆς Λειτουργίας τῶν Προηγιασμένων Δώρων τό βράδυ, ἡ τόνωση τοῦ κηρύγματος καί τῆς σημασίας του, ἰδίως στίς πόλεις. Μαθητές Κολλυβάδων ἦταν ὁ Παπαδιαμάντης καί ὁ Μωραϊτίδης, ἀργότερα ὁ Κόντογλου, καί ἐμμέσως ὅλοι ἐκεῖνοι ὅσοι σελάγισαν στό στερέωμα τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καί κατά τόν δέκατο ἔνατο καί κατά τόν εἰκοστό αἰώνα, ὅσοι ἵδρυσαν καί ὀργάνωσαν θρησκευτικές κινήσεις καί Συλλόγους γιά νά ὑποκαύσουν τό θρησκευτικό συναίσθημα σέ ἐνίσχυση τῆς διοικοῦσας Ἐκκλησίας.

Ἄν προσπαθούσαμε νά διαπιστώσουμε πόσα καί ποῖα ὀφείλει ἡ σύγχρονη Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος στούς μοναχούς αὐτούς, πού σήκωσαν τό τεράστιο βάρος τῆς ἀνακαινίσεως τῆς λατρευτικῆς καί θεολογικῆς ζωῆς θά ἦταν δύσκολο νά μήν ἀποδώσουμε σ’ αὐτούς στό σύνολό του, ἤ σέ ἕνα μεγάλο μέρος του ὅ,τι ἀγαθό ἀπαντᾶται σ’ αὐτή, ἕνα σημαντικό μέρος τῆς ζωτικότητάς της…

Πρόλογος ἀπό τό βιβλίο «ΚΟΛΛΥΒΑΔΕΣ»

Τό βιβλίο

«ΚΟΛΛΥΒΑΔΕΣ»

τοῦ π. Κωστή Κούκη

κυκλοφορεῖται

ἀπό τίς ἐκδόσεις

«ΑΡΧΟΝΤΑΡΙΚΙ»

(τηλ.: 210 9310605).