Του Κωνσταντίνου Χολέβα
Οἱ πνευματικές προϋποθέσεις τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 εἶναι τά ἑλληνορθόδοξα ἰδανικά πού ἦσαν ριζωμένα στήν ψυχή τῶν ὑποδούλων ἐπί 400 καί 500 χρόνια Τουρκοκρατίας. Ὁρισμένοι ἱστορικοί, ἀκόμη καί συγγραφεῖς σχολικῶν ἐγχειριδίων, ὑπερτονίζουν τόν ρόλο τοῦ εὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ στήν καλλιέργεια τῶν φιλελευθέρων ἰδεῶν στόν χῶρο τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Δέν ὑποτιμῶ τήν ἐπίδραση τῶν δυτικῶν ἰδεολογικῶν ρευμάτων, ἡ μελέτη τῶν πηγῶν, ὅμως, διδάσκει ὅτι αὐτή ἡ ἐπιρροή ἦταν περιορισμένη. Ἡ Ὀρθοδοξία, ἡ συνείδηση τῆς συνέχειας τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἡ γλῶσσα, τό ἀντιστασιακό πνεῦμα τοῦ Ἕλληνα, ἡ Μεγάλη Ἰδέα καί ἡ νοσταλγία γιά τήν Βυζαντινή Αὐτοκρατορία (Ρωμανία), αὐτά ἦσαν τά πνευματικά θεμέλια τοῦ 1821.
Ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός δέν πῆρε στά χέρια του τουφέκι, ἀλλά μέ τήν πνευματική ἀναγέννηση τῶν ὑποδούλων προετοίμασε τό ἔδαφος γιά τήν μεγάλη Ἑλληνική Ἐπανάσταση. Ἡ συμβολή του στήν ἐθνική ἀφύπνιση ἦλθε σέ μία πολύ δύσκολη ἐποχή, ὄταν τό Γένος κινδύνευε νά ἀπογοητευθεῖ ἀπό τίς πολλές καί ἀτυχεῖς ἐξεγέρσεις. Τό πέρασμά του ἄφησε ἀνεξίτηλα ἴχνη στήν ψυχή τῶν ὑποδούλων ὄχι μόνο στήν γενέτειρά του Αἰτωλία, ἀλλά καί στήν Ἤπειρο, στήν Δυτική Μακεδονία καί σέ ὅλα τά μέρη τά ὁποῖα ἐπισκέφθηκε κατά τίς τρεῖς (ἤ τέσσερεις) περιοδεῖες του. Ἡ συνεισφορά του μπορεῖ ἐν συντομίᾳ νά κωδικοποιηθεῖ ὡς ἑξῆς:
Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΕΔΩ