π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός
Κάποιος καλός φίλος μου έφερε ένα μικρό βιβλίο από τις εκδόσεις Πατάκη, με τίτλο «Αλμπέρ Καμύ: το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού». Είναι τα απομαγνηματοφωνημένα πρακτικά μίας συζήτησης που έγινε στις 28 Απριλίου 1955 στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας και η οποία ηχογραφήθηκε από τον σπουδαίο ποιητή μας Ανδρέα Εμπειρίκο. Ο μεγάλος Γάλλος λογοτέχνης (βραβευμένος με το Νόμπελ λογοτεχνίας) και υπαρξιστής φιλόσοφος Αλμπέρ Καμύ (7 Νοεμβρίου 1913-4 Ιανουαρίου 1960) βρέθηκε στην Ελλάδα, καλεσμένος του σπουδαίου Έλληνα ψυχιάτρου και νευρολόγου Άγγελου Κατακουζηνού, για να δώσει μία διάλεξη για την τέχνη και να απαντήσει σε μια συζήτηση στρογγυλής τραπέζης σε ερωτήματα Ελλήνων διανοουμένων σχετικά με το μέλλον του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Το βιβλίο περιλαμβάνει όλη τη συζήτηση και τις τοποθετήσεις, καθώς και πρόσθετο υλικό για τη σχέση του Αλμπέρ Καμύ με την Ελλάδα, αλλά και την απήχηση της συζήτησης.
Τι να πρωτοσημειώσει κάποιος;
Τους δικούς μας πνευματικούς ογκόλιθους, οι οποίοι συζητούν ισάξια με τον σπουδαίο Γάλλο φιλόσοφο και καταθέτουν προβληματισμούς και ουσιαστικούς και προφητικούς; Ευάγγελος Παπανούτσος, Κωνσταντίνος Τσάτσος, Γεώργιος Θεοτοκάς, Φαίδων Βεγλερής, Νίκος Χατζηκυριάκος -Γκίκας είναι πέντε ονόματα που οι σύγχρονοι, νεώτεροι και μεγαλύτεροι όχι μόνο αγνοούν, αλλά και αγνοούν τον στοχασμό τους, ο οποίος είναι λίαν επίκαιρος.
Τον μεγάλο Γάλλο φιλόσοφο που ήξερε να συζητά, να σέβεται τη γνώμη του συνομιλητή του, να καταθέτει την άποψή του αξιοποιώντας και συνθέτοντας τη γνώμη των άλλων, χωρίς να αφίσταται των δικών του πεποιθήσεων;
Τον σπουδαίο συντονιστή της συζήτησης, ο οποίος έδινε τον δικό του τόνο όταν έκρινε, αξιοποιούσε γόνιμες ερωτήσεις, δεν καλλιεργούσε κλίμα στείρας αντιπαράθεσης και είχε προετοιμάσει το κοινό για το τι επρόκειτο να ακούσει και αποδείχθηκε άρχοντας στη φιλοξενία;
Την ποιότητα του διαλόγου; Το βάθος του προβληματισμού; Την στοχαστικότητα και την ουσιαστικότητα των όσων ελέχθησαν;
Ας πάρουμε μία γεύση, αρχικά από τους λόγους του Καμύ: «Θα μπορούσαμε να αναρωτηθούμε αν η ιδιότυπη επιτυχία του δυτικού πολιτισμού από επιστημονικής πλευράς, δηλαδή η απόλυτη πίστη, τυφλή κατά κάποιον τρόπο στη δύναμη της λογικής, στον ορθολογισμό, δεν ευθύνεται για την παράδοξη ηθική αποτυχία αυτού του πολιτισμού, για την μείωση της ανθρώπινης ευαισθησίας, που κατάφερε σταδιακά να επιφέρει την υποβάθμιση του προσωπικού σύμπαντος».
«Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός είναι ένας πλουραλιστικός πολιτισμός, είναι ο τόπος της ποικιλομορφίας των σκέψεων, των αντιθέσεων, των αντιτιθέμενων αξιών και της ατέρμονης διαλεκτικής. Αυτός ο πλουραλισμός, που υπήρξε πάντοτε το θεμέλιο της έννοιας της ευρωπαϊκής ελευθερίας, μου φαίνεται ότι είναι η πιο σημαντική συμβολή του πολιτισμού μας».
«Υπάρχει μια Ευρώπη αστική, ατομίστρια, εκείνη που σκέφτεται τα ψυγεία της, τα γαστρονομικά της εστιατόρια, που λέει ‘εγώ, δεν ψηφίζω’. Τούτη εδώ δεν θέλει να ζήσει. Λέει βέβαια ότι θέλει να ζήσει, αλλά τοποθέτησε τη ζωή σ’ ένα επίπεδο τόσο χαμηλό που έχει ελάχιστε ς πιθανότητες να παραταθεί στην ιστορία, φυτοζωεί, και καμία κοινωνία δεν μπόρεσε να φυτοζωήσει για πολύ. Υπάρχει και η Ευρώπη που μπορεί να αξιοποιήσει το μεγάλο μάθημα της Ανατολής, δηλαδή το νόημα της συμμετοχής σε μια κοινή προσπάθεια. [Στον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο] υπήρξε μια γαλλική εθνική αλληλεγγύη, όπως και μια ελληνική αλληλεγγύη, η αλληλεγγύη της οδύνης. Τούτη την αλληλεγγύη μπορούμε να την ξαναβρούμε ανά πάσα στιγμή και όχι μόνο με την όψη της οδύνης. Το μέτρο που έρχεται από τους Έλληνες στο κοινωνικό και πολιτικό πεδίο σήμερα νοείται ως η συμφιλίωση των δικαιωμάτων και των καθηκόντων του ατόμου. Η θέση της αστικής Ευρώπης καταλήγει να διεκδικεί μόνο τα δικαιώματα του ανθρώπου, τα οποία είναι αξίες που οφείλουμε να υπερασπιστούμε, όχι όμως αν αυτά τα δικαιώματα σημαίνουν άρνηση των καθηκόντων. Και αντίστροφα. Τα καθήκοντα του ανθρώπου που μας εκθειάζουν στην ανατολική Ευρώπη, δεν είναι τα καθήκοντα που θα δεχτούμε, αν αυτά σημαίνουν την άρνηση όλων όσα συνιστούν το δικαίωμα του ανθρώπου να είναι αυτό που είναι. Θέλει την ισορροπία. Και η ισορροπία είναι μια προσπάθεια και ένα διαρκές θάρρος. Η κοινωνία που θα έχει αυτό το θάρρος είναι η σωστή κοινωνία του μέλλοντος. Η ελπίδα υπάρχει. Μας έρχεται από τον ελληνισμό που πρώτος την όρισε, της έδωσε τις πιο συγκινητικές απεικονίσεις διαμέσου των αιώνων».
«Πρέπει να αγωνιστούμε για να κατορθώσουμε να φτιάξουμε την Ευρώπη όπου το Παρίσι, η Αθήνα, η Ρώμη, το Βερολίνο θα είναι οι κεντρικοί νευρώνες μιας Αυτοκρατορίας της μέσης οδού, που θα παίξει τον ρόλο της στην ιστορία του αύριο. Υπάρχει η δυνατότητα να επηρεάσουμε έναν πολιτισμό, ακόμη κι αν βρισκόμαστε σε κατάσταση απόγνωσης και φτώχειας».
«Η Δύση δίνει το προβάδισμα στην ελευθερία έναντι της δικαιοσύνης, ενώ η Ανατολή διατείνεται ότι δίνει το προβάδισμα στη δικαιοσύνη. Η Ευρώπη πρέπει να παλέψει να δείξει ότι το όριο της ελευθερίας βρίσκεται στη δικαιοσύνη, δηλαδή στην ύπαρξη του άλλου και στην αναγνώρισή του, και ότι το όριο της δικαιοσύνης βρίσκεται στην ελευθερία, δηλαδή στο δικαίωμα του ανθρώπου να υπάρχει, όπως ακριβώς είναι στους κόλπους του κοινωνικού συνόλου».
«Υπάρχει μια χριστιανική πίστη, ένα χριστιανικό κίνημα στη Δύση. Γιατί η χριστιανική πίστη να μην παράγει ενδεχομένως σήμερα τα έργα της και τις θεσμικές της μορφές; Το προσπάθησε, το προσπαθεί πάντα, μήπως θα τα καταφέρει; Τι μπορούμε να ξέρουμε; Το αληθινό πρόβλημα πάντως βρίσκεται στο αν θέλουμε να επιβιώσουμε ως πολιτισμός. Δεν προηγείται η λογική, αλλά το ένστικτο της ζωής. Οι νέοι θα το ξαναβρούν έχοντας εμπιστοσύνη στον εαυτό τους, στην εμπειρία της ζωής και τη δική τους σκέψη».
Πολυφωνικός πολιτισμός, η ζωή προηγείται της λογικής και επομένως της οικονομίας, μέτρο και ισορροπία ανάμεσα στην ελευθερία και τη δικαιοσύνη, τα δικαιώματα και τα καθήκοντα, πίστη και πρωτίστως θάρρος να υπερβούμε την κυριαρχία του ορθολογισμού, αλλά και μια Ευρώπη στην οποία οι πυλώνες της θα είναι πνευματικοί. Η πολυφωνία, η δίψα για ελευθερία και το γούστο των Γάλλων, η φιλοσοφία της ύπαρξης των Γερμανών, το ρωμαϊκό δίκαιο και το μέτρο των Ελλήνων, που προτάσσουν τον άνθρωπο και όχι την εξουσία, είναι στοιχεία που κατά τον μεγάλο Γάλλο φιλόσοφο μπορούν να χτίσουν έναν ευρωπαϊκό πολιτισμό με μέλλον. Πάντως όχι τα στοιχεία που επικράτησαν σήμερα. Σ’ αυτόν τον ευρωπαϊκό πολιτισμό, στον οποίο Ευρωπαίος είναι αυτός που μετέχει της ευρωπαϊκής παιδείας, που αποδέχεται αυτές τις αξίες, χρειάζεται να προβληματιστούμε και να εργαστούμε.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν πρέπει να περιοριστεί σε μάχες οπισθοφυλακής, να διαφυλάξει απλώς τη θέση της στην ελληνική κοινωνία. Μπορεί να καταθέσει τις προτάσεις της παράδοσής μας, οι οποίες είναι συντεθειμένες από τη συνάντηση ελληνισμού και χριστιανισμού και να γίνουν μαρτυρία έμπνευσης, οραματισμού και νοήματος στη σύγχρονη εποχή. Επιτέλους δεν μπορεί να είναι μόνο η οικονομία που μας ενδιαφέρει. Ας εργαστούμε σε προσωπικό επίπεδο ο καθένας για να δώσουμε με θάρρος μία νέα ελπίδα. Αυτή που βγαίνει από τη συζήτηση με τις ρίζες μας, αλλά και που βλέπει τον κόσμο όχι για να υποταχθεί, αλλά για να τον νοηματοδοτήσει. Ο προφητικός λόγος του Καμύ συναντιέται με τον στοχασμό των Ελλήνων διανοουμένων. Ας βγούμε από την φτώχεια των καιρών μας, με πίστη, θάρρος και παιδεία ελευθερίας!
